Koty w starożytnym Egipcie cieszyły się ogromnym szacunkiem, jednak nie gwarantowało im to spokojnego życia. Złożono je w ofierze, a po setkach lat ich mumie stały się… pożądanym nawozem do gleby!
Kiedy słyszymy słowo „mumia”, od razu myślimy o faraonie, Tutenchamonie, a może o faraonie z filmu ścigającego Brendana Frasera. Ale czy wiesz, że Egipcjanie mumifikowali nie tylko ludzi, ale także koty?
Nie robili tego, aby uzyskać lekarstwo z mumii zwierząt, ale raczej ze względu na niezwykle ważną pozycję kotów w religii egipskiej. Pozycję uosabianą przez boginie Sekhmet i Bastet. Paradoksalnie jednak kult kota doprowadził do śmierci tysięcy niewinnych zwierząt.
Koty w Egipcie i opis Herodota
Koty miały długi i znakomity związek z boskością w starożytnym Egipcie między ok. 3150-30 pne. Kocia bogini Mafdet pojawia się w pierwszej dynastii Egiptu (ok. 3150 do ok. 2890 pne) jako obrońca i ucieleśnienie koncepcji sprawiedliwości. Uważano ją wówczas za szczególnie potężną w ochronie przed atakami skorpionów i węży i była jednym z bóstw, które chroniły boga słońca Ra podczas jego nocnej podróży przez podziemny świat. Chroniła go przed zagrożeniem ze strony wielkiego węża Apofisa i dlatego była jednym z głównych bóstw, które zapewniał wschodzące słońce każdego ranka.
Mafdet był szczególnie popularny za panowania Den (ok. 2990-2940 p.n.e.), uważany za największego króla I dynastii i był protektorem jego komnat osobistych. Pozostała ważną boginią przez okres Nowego Królestwa Egiptu (ok. 1570 do ok. 1069 pne), chociaż jej obowiązki przejęły boginie Serket (nazywana również Selket , chroniąca przed jadowitymi ukąszeniami) i Bastet, jedna z najpopularniejszych bogiń w mitologii egipskiej .
Bastet była boginią domu, domostwa, płodności, porodu, sekretów kobiet i kotów. Podczas gdy Mafdet był przedstawiany jako kot ze skórą geparda, Bastet jest powszechnie przedstawiana jako kot lub kobieta z głową kota. Bastet zapewniała bezpieczeństwo domu oraz zdrowie kobiet i dzieci, odpędzając złe duchy i choroby, dlatego była powszechnie czczona przez obie płcie. Jej ośrodek kultu w Bubastis był jednym z najbogatszych w kraju, a jak zauważa Herodot, ludzie z całego świata przyjeżdżali do miasta, aby pochować tam swoje martwe koty, blisko bogini.
Bastet przejął obowiązki Mafdeta podczas drugiej dynastii Egiptu (ok. 2890 do ok. 2670 pne) i pozostała popularna do końca panowania dynastii Ptolemeuszy w 30 roku pne. Podobnie jak w przypadku wszystkich bóstw starożytnego Egiptu, Bastet utrzymywała wartość ma’at (harmonii, równowagi), a Herodot porusza to w II.66 w swoim omówieniu samców kotów zabijających kocięta w celu kopulacji. Chociaż ten fragment jest czasami interpretowany jako krytyczny wobec zachowania samców kotów, w rzeczywistości omawia on naturalną regulację populacji. Jak sugeruje, bez interwencji samców populacja kotów wymknęłaby się spod kontroli. Dla Egipcjan zachowanie samców zostałoby zatwierdzone przez Bastet w interesie równowagi.
Najbardziej znany fragment o kotach i płonących domach również odnosi się do Bastet, ponieważ była boginią i opiekunką kotów. Opis Herodota o Egipcjanach skupiających się na ratowaniu kotów nie dotyczy tylko tego, jak ktoś może się zachować, próbując uratować ukochanego zwierzaka, ale ma związek z uhonorowaniem bogini. Chociaż Bastet była postrzegana jako obrońca domu, mogło być wiele powodów, dla których się zapalił – ktoś zgrzeszył przeciwko innemu bogu, nie przestrzegał odpowiednich obrzędów pogrzebowych lub upadł w inny sposób – i tak sprawiedliwości stało się spalenie Dom.
Jeśli ktoś chciał, aby Bastet nadal chroniła swój nowy dom, w najlepszym interesie leżało uratowanie jej kotów, ponieważ potrafiła być tak samo mściwa, jak życzliwa.
Bastet, podobnie jak Mafdet, była związana z koncepcją sprawiedliwości iw tym charakterze była znana jako Pani Grozy i Pani Rzezi ze względu na jej szybką reakcję na wszelkie wykroczenia. Uznając, jak mściwa może być Bastet, gdy czuje się skrzywdzona, Egipcjanie naturalnie starali się uratować jej koty, nie zadając sobie trudu, by zająć się płonącym domem.
Te fragmenty dotyczące kotów są podane w kontekście rozdziału II.65, w którym opisano, jak Egipcjanie opiekowali się wszystkimi zwierzętami. Ratowanie kotów z pożarów jest bezpośrednio skorelowane z wartością, jaką Egipcjanie przywiązywali do wszelkiego życia i, w tej perspektywie, z tym, jak szczególnie ceniono koty. Mimo że podczas polowania zabijano dzikie zwierzęta, łowiono ryby na pokarm, a niektóre zwierzęta składano w ofierze, wszystkie, nie tylko koty, uważano za święte dary.
„Udomowienie” kotów w starożytnym Egipcie
Podczas gdy koty w starożytnym Egipcie osiągnęły wysoki status, nie zostały udomowione w Dolinie Nilu. Najwcześniejsza wzmianka o udomowieniu kota pochodzi z Bliskiego Wschodu, obszaru znanego jako Żyzny Półksiężyc. To tutaj pojawiły się niektóre z pierwszych ludzkich cywilizacji. Pierwsza rewolucja rolnicza zamieniła łowców-zbieraczy w rolników, którzy porzucili koczowniczy tryb życia. Zmianom tym towarzyszyły nowe technologie i pojawienie się pierwszych złożonych społeczeństw, w miarę jak osady stopniowo przekształcały się w miasta, a następnie w królestwa i imperia. Nadwyżki żywności napędzały rozwój cywilizacji. Jednak wielkie spichlerze i silosy, w których przechowywano cenne zapasy żywności, były nieustannie zagrożone przez małego, ale uporczywego wroga — myszy, szczury i inne szkodniki.
To tutaj kot wkroczył na scenę, stając się nieodłączną częścią historii ludzkości. Zwabione przez gryzonie miejscowe żbiki przemykały do wczesnych wiosek rolniczych. Uznając ich wartość, ludzie zaczęli dobrze traktować przybyszów, zostawiając resztki jedzenia, aby zachęcić ich do pozostania. Kot powoli przyzwyczajał się do ludzi. Jednak przebiegłego kota nigdy nie udało się w pełni oswoić, w przeciwieństwie do innego ważnego zwierzęcia domowego — psa. Zamiast tego koty w starożytnym Egipcie udomowiły się , decydując, czy wskoczyć na ludzkie kolana. Najwcześniejsze dowody na to, że koty i ludzie żyli razem w bliskim towarzystwie, pochodzą z wyspy Cypr, gdzie archeolodzy odkryli 9500- letni grób prehistorycznego pręgowanego, pochowany wraz z właścicielem. Jednak najwyższy status kotka osiągnęła poza brzegami wyspy, w krainie faraonów — starożytnym Egipcie.
Kot prawdopodobnie przybył do Egiptu na pokładzie starożytnych statków handlowych około 2000 lat pne. Według innej teorii koty w starożytnym Egipcie były odgałęzieniem rodzimego afrykańskiego żbika Felis silvestris lybica , „udomowionego” przez miejscowych rolników. I tak – koty chroniły ważne uprawy przed gryzoniami, stając się obiektem podziwu.
Jednak koty nie tylko żywiły się myszami i szczurami. Zabijały także węże (wiele z nich było jadowitych) i skorpiony, zapewniając ludziom bezpieczeństwo. Starożytni Egipcjanie podziwiali także inne cechy kota, takie jak opieka matki nad potomstwem i pełna wdzięku postawa. Nic więc dziwnego, że status kota rósł wraz z upływem wieków, a smukły kot przekształcił się w boskie stworzenie.
Ukochani Towarzysze: Koty Domowe
Sztuka oferuje nam najlepszy sposób prześledzenia drogi kota do chwały w starożytnym Egipcie. Jedno z pierwszych przedstawień artystycznych, fresk znaleziony w grobowcu egipskiego urzędnika Baqeta III (datowany na XXI wiek p.n.e.), przedstawia kota w konfrontacji ze szczurem polnym, co dowodzi kluczowej roli zwierzęcia w zapewnianiu bezpieczeństwa upraw. Jednak od 1450 roku pne kot zaczął być dość często pokazywany w scenach grobowych, zwłaszcza w Tebach, stolicy Egiptu w czasach Nowego Państwa. Słynny fresk z grobowca Nebamuna przedstawia pięknie pomalowanego kota atakującego ptaki, towarzyszącego właścicielowi w polowaniu na ptactwo. 3500-letni pręgowany jest przedstawiony bardzo szczegółowo.
W tym czasie kot stał się rozpieszczanym zwierzakiem, ulubionym przez rodziny królewskie i szlacheckie. Sceny grobowe pokazują tę zmianę, przechodząc od scen plenerowych do bardziej intymnych, domowych scenerii. Kot siedzący w pobliżu lub pod krzesłem właściciela przypomina nam o nowo odkrytej roli zwierzęcia. O ile jest pewne, że kot stał się ważną częścią gospodarstwa domowego, zarówno w środowisku miejskim, jak i wiejskim, o tyle wyobrażenia kotów można interpretować różnie. Nie powinniśmy zapominać, że starożytne egipskie obrazy miały również znaczenie symboliczne. Na przykład kot był często przedstawiany pod krzesłem żony, symbolizując płodność i kobiecość, dopełniając znany od dawna motyw psów siedzących lub leżących pod krzesłem jej męża.
Najlepszy dowód na silną więź między kotami a ich człowiekiem znajduje odzwierciedlenie w jednym z pierwszych zarejestrowanych kocich sarkofagów. Najbardziej znana z tych trumien dla zwierząt należała do królewskiego zwierzaka. Około 1350 roku p.n.e. książę Tutmozis, najstarszy syn faraona Amenhotepa III , pochował swojego najdroższego kota w pięknie zdobionym wapiennym sarkofagu. Ta-Miu (której imię oznacza „kocicę”) jest przedstawiona jak każdy inny szanowany zmarły szlachcic, z przed sobą stołem ofiarnym, wypełnionym mięsem i innymi ofiarami (!). Tutmozis zrobił wszystko, co mógł, aby zapewnić Ta-Miu godne życie pozagrobowe. Inskrypcja na sarkofagu z dumą głosi: „Ja sam znajduję się wśród niezniszczalnych, którzy są w Niebie / Bo jestem Ta-Miu, Triumfator”.Sceny grobowe dodatkowo potwierdzają wysoki status kota w szlacheckich domach, ukazując koty ubrane w złoto i jedzące z talerzy właściciela.
Co ciekawe, Egipcjanie mieli tylko jedno słowo na określenie kota, onomatopeiczne „miu” lub „miit”, oznaczające dosłownie „ten lub ona, który miauczy”. Niektórym ludziom nadano nawet imiona na cześć kotów, w tym faraona Pami, którego imię oznacza „kocur” lub „ten, który należy do kota (Bastet)”. Być może to zauroczenie kotami może wyjaśnić, w jaki sposób Egipcjanie zamienili swoje własne koty w urocze futrzane kulki, które znamy dzisiaj. Niewykluczone nawet, że udomowili koty po raz drugi , modyfikując ich dietę i selektywnie je hodując. Jednak chociaż koty w starożytnym Egipcie osiągnęły status uprzywilejowanego zwierzaka, ich religijna rola sprawiła, że ten miniaturowy lew stał się centralnym elementem społeczeństwa starożytnego Egiptu.
Magiczny pośrednik
Najstarsze kocie mumie pochodzą z czasów XII dynastii, czyli sprzed prawie czterech tysięcy lat. Koty, podobnie jak inne święte zwierzęta czczone przez Egipcjan, były uważane za potężne symbole życia. Zabalsamowanie ich i upodobnienie ich do pierwszej świętej mumii, czyli Ozyrysa, uczyniło z nich pośredników między światami ludzi i bogów.
W starożytnym Egipcie koty były świętymi zwierzętami. Ludzie poświęcali zmumifikowane koty w sanktuarium kociej bogini Bastet jako ofiary. Sanktuarium znajdowało się w mieście Bubastis, gdzie znaleziono szczątki licznych kocich mumii i małych rzeźb kotów.
Koty były również zwierzętami domowymi, tak jak są dzisiaj, i czasami były mumifikowane i umieszczane w grobowcach wraz ze swoimi właścicielami. Wierzono, że umieszczając koty i ich właścicieli w tym samym grobowcu, para może pozostać razem w życiu pozagrobowym.
Był to również gest szacunku wobec tych zwierząt, ponieważ zwykle mumifikowano tylko władców i dygnitarzy. Koty miały przekazywać modlitwy w taki sam sposób, w jaki chrześcijanie przypisują wstawiennictwu świętych.
Magiczne atrybuty kotów były jednak bardziej przekleństwem niż błogosławieństwem. Zwierzęta przeznaczone do komunikacji między światami były hodowane wyłącznie do tej roli, a następnie składane w ofierze jako krwawe ofiary.
Dla wielu biedniejszych pielgrzymów trzymanie przyszłych kocich mumii było jedyną opcją poświęcenia, ponieważ oferowanie cennych posągów z brązu po prostu nie było opcją ze względu na ich status materialny. Jednak bogaci też czasami zlecali mumifikację kotów. Książę Totmes z XVIII dynastii podarował także mumii piękny sarkofag. Podczas tworzenia wykwintnych kocich mumii malowano ich pyszczki na czarno lub stworzono specjalne kocie maski.
Krótkie, smutne życie
Początkowo koty topiono, tłumacząc, że zabicie zwierzęcia nie ma na celu zakończenia jego życia, ale obudzenie go i uwolnienie od śmierci. Jak można się jednak domyślić, praktyka ta szybko uległa wypaczeniu. Kapłani, którzy sporo zarobili na składaniu ofiar z kotów, nie przejmowali się zbytnio procesem hodowlanym. Koty nie były odpowiednio karmione i były utrzymywane przy życiu tylko przez 12 do maksymalnie 24 miesięcy. Potwierdzają to badania kocich mumii, gdyż prawie zawsze są to szczątki młodych zwierząt, a nawet młodych kociąt.
Zostali zabici przez złamanie kręgosłupa. „Gwoździem programu” była sama mumifikacja – po wyjęciu wnętrzności w ich miejsce wsypywano piasek lub inny materiał, aby kot nie wyglądał czasem zbyt mizernie. Ustawiono go we właściwej pozycji i zabandażowano, a następnie wysuszono na słońcu (balsamowanie środkami chemicznymi również uznano za zbyt drogie). Z czasem przestały istnieć nawet obawy o właściwe kocie szczątki w kociej mumii, naukowcy odkryli wewnątrz kota kości nie tylko innych zwierząt, ale nawet ludzi.
Podczas gdy niesankcjonowane zabijanie kotów było zabronione, tysiące kotów zostało rytualnie zabitych w jednej z wielu świątyń Bastet. Duże hodowle zlokalizowane na terenie świątyni specjalnie hodowały zwierzęta na ofiary. Koty składane w ofierze w starożytnym Egipcie były następnie mumifikowane i grzebane na pobliskich cmentarzach poświęconych bogini. Cmentarze kotów rozrosły się do takiego poziomu, że XIX-wieczne wykopaliska ujawniły niezliczone kocie mumie . Wiele mumii było starannie owiniętych, z ozdobnymi nakryciami głowy. Inne były zamknięte w specjalnie wykonanych posągach kotów lub zdobionych sarkofagach, jak ukochany Ta-Miu Totmesa. Odkrycia te były tak powszechne, że Brytyjczycy zaczęli eksportować mumie kotów do Anglii w celu wykorzystania ich jako nawozu — raz przywieźli ponad 180 000 w jednej przesyłce (!).
Koty w starożytnym Egipcie po faraonach
Przywiązanie starożytnych Egipcjan do kotów było tak wielkie, że zamiłowanie do kotów doprowadziło do ich śmierci. W 525 roku p.n.e. król perski Kambyzes II zaatakował Egipt. Aby zdobyć ufortyfikowane miasto Pelusium — kluczową pozycję w Delcie Nilu — przebiegły władca postanowił wykorzystać największą słabość wroga. Persowie gromadzili różne zwierzęta, w tym koty, przed linią bitwy i malowali koty na swoich tarczach. Żołnierze egipscy, bojąc się skrzywdzić święte koty (i ściągną na siebie gniew Bastet), nie stawiali oporu, pozwalając Persom zająć Pelusium.
Ta fascynująca opowieść jest prawdopodobnie tylko legendą. Jednak po zwycięstwie pod Peluzjum Persowie zajęli cały Egipt. Chociaż Egipcjanie odzyskali kontrolę sto lat później, ich potęga nadal spadała. Dopiero wraz z przybyciem Aleksandra Wielkiego i założeniem Aleksandrii Egipt ponownie stał się wielką potęgą. Ptolemeusze rządzili jak dawni faraonowie i nadal przestrzegali starożytnych egipskich zwyczajów. Kult Bastet osiągnął szczyt popularności za panowania Ptolemeuszy, a greccy osadnicy dołączyli do tubylców w kulcie świętych kotów. Nawet Rzymianie, którzy okupowali i anektowali Egiptw 30 roku pne nadal czcił miniaturowe lwy. Dopiero pojawienie się chrześcijaństwa i ustanowienie go jako głównej religii w całym Cesarstwie Rzymskim w IV wieku n.e. położyło kres starożytnej tradycji. Pozbawione wysokiego statusu koty w starożytnym Egipcie znów były skromnymi zwierzętami domowymi – chroniącymi ludzi przed różnymi szkodnikami.
